Odznaki PTTK dzielą się na dwa typy: odznaki turystyki kwalifikowanej i odznaki krajoznawcze. Poniżej przedstawiamy krótki opis każdego typu odznak.

Odznaki turystyki kwalifikowanej

"Za górami, za lasami..." - tak zaczyna się wiele bajek, które opowiadają rodzice i dziadkowie, rozbudzając dziecięcą wyobraźnię obiecując przeżycie czegoś niezwykłego. Stąd później narasta ogromna chęć sprawdzenia, co jest za górą, za rzeką, za lasem... Często chcąc realizować nasze marzenia z dzieciństwa wybieramy się w góry. Chcemy je odkryć dla siebie, zdobyć szczyt, podziwiać panoramy, piękne widoki i oddychać świeżym, górskim powietrzem. Dlaczego góry tak przyciągają, cóż w nich takiego jest?

A może jest tak jak pisał w 1874 w "Szkicach z podróży do Tatr" Walery Eliasz Radzikowski: "W kim tkwi chociaż iskra poezji, ten na widok gór uczuwa w nich pociąg nieokreślony; jest coś, co ludzi tam zwabia. Jeden z górali Zakopiańskich (Maciej Sieczka) w prostocie swojej zastanawiając się nad przyczyną dążenia ludzi do góry, wyrozumował, że na górze wydaje się człowiekowi, iż jest bliżej Boga".

Dlatego ustanowiona przez Polskie Towarzystwo Tatrzańskie w 1935 r. Górska Odznaka Turystyczna cieszy się taką popularnością. Jej regulamin pozwala na stopniowe poznawanie gór i doskonale upowszechnia turystykę górską. Z tego też powodu stał się regulaminem wzorcowym dla ustanowionej przez PTTK (spadkobiercę PTT) w roku 1951 Odznaki Turystyki Pieszej (OTP) i Górskiej Odznaki Narciarskiej (GON), a w 1952 roku Kolarskiej Odznaki Turystycznej (KOT).

Odznaki turystyki kwalifikowanej są udokumentowaniem zdobytych umiejętności, wiedzy i przeżyć podczas wycieczek pieszych (OTP), górskich (GOT), kajakowych (TOK), żeglarskich (ŻOT), jeździeckich (JOTG), narciarskich (GON, NON), motorowych (MOT), na orientację (OInO) oraz podwodnych (OT Podwodnej). Zasady ogólne są podobne dla wszystkich typów odznak. Za odbyte wycieczki przyznawane są punkty, których liczba - mniejsza lub większa - pozwala zdobyć określony stopień odznaki. W przypadku stopnia popularnego dla GOT i OTP wystarczą cztery wycieczki jednodniowe lub jedna wielodniowa. Dla większości z nich określono wiek, od którego można zdobywać odznaki np. 8 lat w przypadku OTP i GOT, a przy ŻOT - 12 lat , MOT i OT Podwodnej - 16 lat. Przy odznakach InO nie ma ograniczeń wiekowych. Dlatego też w przypadku niektórych typów odznak, aby umożliwić ich zdobywanie najmłodszym ustanowiono Narciarską Odznakę Młodzieżową, Młodzieżową Odznakę "Turysta Motorowy", Dziecięcą Odznakę Narciarską, "Kiełbik" (kajakowa), czy odznakę "Siedmiomilowe buty" o najpiękniejszym bodaj znaku graficznym, wywołującym uśmiech każdego małego turysty.

Tak szeroka gama odznak turystyki kwalifikowanej, daje nauczycielom różnych przedmiotów dodatkowe argumenty, jakże atrakcyjne, do poszerzania wiedzy, podczas wycieczki - najbardziej atrakcyjnej dla uczniów formy. To również okazja do podnoszenia sprawności fizycznej poprzez ruch, zdobywanie umiejętności takich, jak posługiwanie się mapą, kompasem, umiejętności współdziałania w grupie. Aby efektywnie wykorzystywać siłę własnych mięśni i możliwości techniczne środków transportu (kajak, żaglówka, narty, rower), czy specjalistycznego sprzętu (podwodnego) niezbędna jest także wiedza techniczna. Tak, więc jest to okazja do powtórki np. z fizyki. Czasem sprzęt, którego używamy na wycieczce "odmówi nam posłuszeństwa", gdy jesteśmy daleko od warsztatu czy serwisu - wtedy trzeba umieć poradzić sobie samemu.

Określonej wiedzy z wielu dziedzin wymaga regulamin odznak jeździeckich. Są to podstawy anatomii konia, zootechniki, weterynarii. Trzeba dodatkowo umieć "dogadać się z koniem", a więc nauczyć się przekazywać za pomocą gestów, ruchów ciała sygnały-słowa, które spowodują, że koń będzie nas słuchał. Dlatego ta odznaka coraz częściej wykorzystywana jest w procesie nauczania szczególnie w szkołach rolniczych.

Kiedy celem jest więc zdobycie odznaki turystyki kwalifikowanej, to również efektem staje się zdobycie określonych kwalifikacji, jak umiejętności narciarskie, jeździeckie, żeglarskie itd.

Posiadanie określonego stopnia odznaki jest też jednym z wymogów, jaki powinien spełniać kandydat na przodownika turystyki kwalifikowanej. W przypadku GOT należy posiadać odznakę małą złotą, KOT - srebrną.

Odznaki Krajoznawcze i Regionalne

Krajoznawstwo - to według Słownika Języka Polskiego - "ruch społeczny, popularyzujący wiedzę o kraju (regionie), m.in. poprzez organizowanie wycieczek, obozów wędrownych o charakterze poznawczo-dydaktyczny; poznawanie kraju (regionu) w zakresie różnych dziedzin, np. archeologii, geografii, historii, etnografii itp."

Tak jak w turystyce kwalifikowanej króluje Górska Odznaka Turystyczna, tak w krajoznawstwie Odznaka Krajoznawcza, której regulamin opracowała Komisja Krajoznawcza Zarządu Głównego PTTK w 1975 roku. Zgodnie z nim zdobywający Odznakę zwiedzał różnego rodzaju obiekty: środowisko przyrodnicze, zabytki, muzea, obiekty kultury ludowej... - według własnego uznania. Dodatkowo wymagano odbycia wycieczki i zdobycia odznaki regionalnej. W 1993 r. ustanowiono nową odznakę krajoznawczą, w dwóch rodzajach: Regionalną Odznakę Krajoznawczą (stopień brązowy i srebrny) i Odznakę Krajoznawczą Polski (stopień brązowy, srebrny, złoty i złoty z szafirem).

Regionalna Odznaka Krajoznawcza pozostawia zwiedzającemu pewną dowolność w wyborze zwiedzanych obiektów, jednocześnie zachęca do poznawania, najbliższej miejsca zamieszkania, okolicy. Ważne jest również i to, że osoby posiadające jakąkolwiek odznakę regionalną obowiązującą w regionie zamieszkania mogą automatycznie otrzymać odznakę ROK w stopniu brązowym. Taki zapis propaguje ideę zdobywania regionalnych odznak krajoznawczych, czyli jak w reklamie "dwa w jednym".

Odznakę Krajoznawczą Polski zdobywa się zwiedzając miejsca wyszczególnione w Kanonie Krajoznawczym Polski, który stał się swego rodzaju wzorcem dla osób i środowisk nowelizujących regulaminy regionalnych odznak, starając się stworzyć wykazy miejsc ciekawych krajoznawczo w swoim regionie, gdzie turysta powinien koniecznie trafić.

Regionalne Odznaki Krajoznawcze powstawały i powstają z potrzeby serca działaczy PTTK w różnych regionach. Regulaminy tych odznak są tak skonstruowane, aby poznać większy lub mniejszy kawałek ziemi, często nazywany "Małą Ojczyzną". Przykładem może być tu regulamin odznaki "Turysta Ziemi Stargardzkiej", "Miłośnik Ziemi Węgrowskiej", "Sympatyk Otwocka".

Najwięcej odznak powstało w latach siedemdziesiątych XX wieku. Niektóre z nich umarły tzw. śmiercią naturalną z powodu nowego podziału administracyjnego kraju i po prostu braku zainteresowania, często z obu stron, zarówno pomysłodawców jak i potencjalnych zdobywców. W wielu przypadkach poradzono sobie jednak z tym problemem. Dokonano korekty w zapisach regulaminowych zastępując "województwo" słowem "region". I tak nadal można zdobywać na przykład Odznakę Krajoznawczą Ziemi Radomskiej.

Dla nauczycieli wybierających się w dany region (okolicę) regulamin regionalnej odznaki krajoznawczej, może być doskonała "ściągawką" do zaplanowania trasy przejazdu, czy marszruty, podczas której jest wiele okazji do przekazania treści krajoznawczych, a więc sumy wiadomości historycznych, przyrodniczych, gospodarczych, ale również może nauczyć dostrzegać piękno, to czasem ukryte.

Dużą popularnością cieszy się odznaka "Turysta Przyrodnik", którą można zdobywać podczas wędrówek zarówno w górach, jak i na nizinach, bo przecież szlaki naszych wędrówek przebiegają przez Parki Narodowe, Krajobrazowe, czy po prostu spotykane pojedyncze obiekty przyrodnicze (pomniki przyrody).

Często odznaki te można zdobywać podczas wycieczek pieszych, motorowych, czy rowerowych. W niektórych, jak w przypadku "Miłośnika Puszczy Kampinoskiej" wymagane jest odbycie wycieczek w różnych porach roku.

Odznaki regionalne służą popularyzacji idei regionalizmu i są atrakcyjne dla młodzieży miejscowej, jak również dla osób przyjeżdżających z daleka. W dobie globalizacji, kiedy ciupagę można kupić zarówno w Zakopanem i na Molo w Sopocie, odznaka regionalna przywieziona z wycieczki, czy wakacji może być jedyną i niepowtarzalną pamiątką.

Warto jeszcze wspomnieć o innych odznakach krajoznawczych ponadregionalnych, czy ogólnopolskich. Doskonałym tego przykładem jest "Odznaka szlakiem budownictwa drewnianego", zwracająca naszą uwagę na wszelkiego rodzaju budowle drewniane, czy Odznaka Krajoznawcza im. Żwirki i Wigury, której zdobycie wymaga odwiedzenia również miejsc położonych na Litwie i w Czechach.

Tak bogata w formie i treści różnorodność odznak daje wiele możliwości uatrakcyjnienia lekcji poza szkołą. Większość z nas ma lepszą pamięć wzrokową, dlatego to, co zobaczymy podczas zwiedzania pozwala na utrwalenie i zapamiętanie wiedzy z różnych dziedzin.